Vier jaar na de start van de werken in 2012 werd in Antwerpen het nieuwe Havenhuis in gebruik genomen. Eddy Bruyninckx en Marc Van Peel, CEO en voorzitter van het Havenbedrijf, openden op donderdag 22 september 2016 officieel de deuren van het gebouw in aanwezigheid van Vlaams minister Ben Weyts, Antwerps burgemeester Bart De Wever en Patrik Schumacher, vertegenwoordiger van het architectenbureau Zaha Hadid Architects. Tijdens het daaropvolgende weekend kreeg het grote publiek de kans om het nieuwe gebouw te bezichtigen.
Het Havenhuis werd ontworpen door de in Irak geboren architecte Zaha Hadid. Nadat ze haar carrière begon bij de Nederlandse architect Rem Koolhaas startte ze haar eigen architectenbureau Zaha Hadid Architects in Londen. Ze ontwierp wereldwijd gebouwen in de deconstructivistische stijl en is bekend van onder meer het Aquatics Centre voor de Olympische Spelen in Londen.
Zaha Hadid is de voorbije decennia onderscheiden met verschillende prijzen en was de eerste vrouwelijke winnaar van de Pritzker Prize (2004), zowat de Nobelprijs voor architectuur.
De laatste jaren ontstond er controverse rond enkele van haar projecten. In 2012 werd haar ontwerp voor het nieuwe Nationaal Olympisch Stadion in Tokio voor de Spelen van 2020 uitgekozen. Het bouwwerk werd door criticasters echter erg duur en grotesk beschouwd en na aanhoudende kritiek besliste de Japanse premier Shinzo Abe om het project te schrappen. Ook een van de stadions voor het WK voetbal 2022 in Qatar, het Al Wakrah-stadion, is van haar hand en werd in sommige media op de korrel genomen als het “vaginastadion”.
Hadid was 65 jaar toen ze op 31 maart 2016 onverwacht overleed ten gevolge van een hartaanval in een hospitaal in Miami in de Verenigde Staten waar ze kort daarvoor was opgenomen vanwege een bronchitis.
Op 27 juni 2016 keurde de Antwerpse gemeenteraad het voorstel goed om het tot op dat ogenblik naamloze plein voor het nieuwe hoofdkwartier van het Havenbedrijf te vernoemen naar de overleden architecte.
Het nieuwe Havenhuis is de werkplek voor de zowat 500 medewerkers van het Havenbedrijf die tot voor kort verspreid zaten over verschillende vestigingen, waaronder de vroegere hoofdzetel aan de Entrepotkaai.
Vanuit de behoefte om zowel de administratieve als technische diensten onder hetzelfde dak te huisvesten, werd in 2005 de zoektocht naar een nieuwe hoofdzetel gestart. De brandweerkazerne aan kaai 63 leek een ideale locatie. De brandweer zou de kazerne, die niet meer beantwoordde aan de noden van de moderne brandweer, bovendien in 2009 verlaten. Wat restte was een prachtig en beschermd monument dat het Havenbedrijf graag wilde integreren in zijn nieuwe hoofdzetel. Dat werd meteen een van de uitgangspunten van de Open Oproep van de Vlaamse Bouwmeester die in december 2007 werd gelanceerd en waaraan bijna 100 architectenbureaus deelnamen.
In een eerste fase dienden volgende vijf bureaus een wedstrijdontwerp in:
- Tijdelijke Vereniging TV A2O Architecten/Atelier Kempe Thill/Marcq & Roba/BEG uit Hasselt;
- Vier Arquitectos uit het Spaanse La Coruña;
- Xaveer De Geyter Architects uit Brussel;
- Zaha Hadid Architects uit Londen;
- Rapp + Rapp uit Rotterdam
De wedstrijdjury koos uit deze voorstellen voor het ontwerp van Zaha Hadid Architects (ZHA), onder meer omdat het project het meest het bestaande gebouw in zijn waarde liet als monument en er een apart object aan toevoegde.
Het voorstel van ZHA was het resultaat van een zorgvuldig traject waarbij het bureau gebruik had gemaakt van historisch onderzoek en zorgvuldige analyse van zowel de locatie, de naaste omgeving als het bestaande gebouw. De conclusies van dit uitgebreide voorbereidende onderzoek vormden de basis voor het initiële ontwerpconcept. Dit onderzoek benadrukte de nood-zuid-as op het terrein, met het Kattendijkdok dat het stadscentrum met de haven verbindt, waarlangs de uitbreiding zich oriënteerde. Een tweede bevinding was de afwezigheid van een hoofdgevel in het originele ontwerp van het bestaande gebouw. Vanwege zijn uitzonderlijke locatie, omringd door water, werden de vier gevels van het gebouw oorspronkelijk als gelijkwaardig ontworpen. Dit zette Hadid ertoe aan om te kiezen voor een uitbreiding in de hoogte, in plaats van een aangrenzend volume waarbij ten minste een van de bestaande gevels verborgen zou worden. Verder benadrukte de historische analyse ook de rol van de oorspronkelijk voorziene toren, een groots en imposant element van het Hanzehuis-model van de brandweerkazerne. Hoewel de toren nooit werd voltooid als onderdeel van de constructie van de brandweerkazerne, rechtvaardigde het evenwel een gedurfde verticale stelling als bekroning van het bestaande gebouw. Deze drie voornaamste uitgangspunten waren de basis van het ontwerpvoorstel van Zaha Hadid: een zorgvuldig gebeeldhouwde compositie van een balkvormig volume dat boven het bestaande gebouw zweeft.
Verwijzend naar de uitzonderlijke locatie van het gebouw, omgeven door water, werd voor de uitbreiding een volledig glazen gevel ontworpen die rimpelt als golven en daardoor het complexe spel van tinten en kleuren in de lucht weerspiegelt. De perceptie van een glazen massa die werd geslepen om het nieuwe gebouw een fonkelende verschijning te geven, speelt in het thema van Antwerpen als diamantstad. De nieuwe uitbreiding lijkt een geslepen vorm die van uitdrukking zal veranderen volgens de intensiteit van het aanwezige daglicht.
Het merendeel van de glazen driehoeken is transparant, terwijl sommige ondoorzichtig zijn. De zorgvuldig bepaalde mix hiervan verzekert voldoende zonlicht in het hele gebouw, terwijl ook de warmtetoetreding gecontroleerd gebeurt om te allen tijde optimale werkomstandigheden te garanderen. Tegelijkertijd zorgt de afwisseling van transparante en ondoorzichtige gevelpanelen voor een zorgvuldige balans tussen panoramische uitzichten over de Schelde, de stad en de haven en ruimtelijke afscherming.
Dankzij een uitgekiende planning van de constructie kon de aannemer van bij aanvang van de werken gelijktijdige activiteiten in verschillende zones uitvoeren. Voor de bouw van de ondergrondse parking, die eerst startte, werd 30.000 m³ grond uitgegraven en afgevoerd per binnenschip. Vervolgens werd de hellende betonnen pijler met grote zorg gestort. Gelijktijdig werd gestart met de werkzaamheden voor het hergebruik, het behoud en de renovatie van de oude brandweerkazerne. De trappen met originele balustrades, de gevels en de daken werden zorgvuldig gerestaureerd. Ramen werden waar mogelijk hersteld en, samen met de volledige dakbedekking, vervangen indien noodzakelijk.
Centraal in het atrium, een van de meest opvallende ruimten van het gebouw, werd een vrijstaande betonnen kern gebouwd. De dakconstructie ter hoogte van het plafond van de eerste verdieping wordt ondersteund door de bestaande bakstenen muren. De hellende, stalen kolommen die de nieuwe uitbreiding dragen, dringen door het glazen dak heen, wat bezoekers stimuleert omhoog te kijken naar de onderkant van de nieuwe bovenbouw die asymmetrisch is geplaatst over het bestaande gebouw om een maximum aan daglicht binnen te laten in het atrium.
Na de ruwbouwwerken in het atrium ging de aannemer van start met de montage van de bovenbouw. Om de stalen bovenbouw op een economische manier te kunnen monteren, werd hij in zes stukken van min of meer gelijke grootte verdeeld. Daardoor werd het transport van ieder stuk over water mogelijk. Op 17 januari 2015 tilde een kraan het eerste, 380 ton wegende deel op zijn plaats. De vijf andere secties werden omhoog gehesen en aan elkaar gelast in de maanden die daarop volgden. Begin september van datzelfde jaar startte de plaatsing van de glasgevel: een 450-tal glaskaders werden stuk voor stuk opgetrokken met een bouwkraan en aan de stalen structuur bevestigd.
De ontwerpers van het nieuwe Havenhuis kregen reeds tijdens de Open Oproep procedure een opdracht naar duurzaam bouwen mee. Hoewel een beschermd historisch gebouw diende te worden geïntegreerd in het ontwerp, werden toch hoge standaarden op het gebied van duurzaamheid bereikt door de integratie van specifieke, duurzame toepassingen. Een boorgat-energie-opslagsysteem met warmtepompen pompt water tot een diepte van 80 meter onder het grondniveau op meer dan 100 locaties rond het gebouw voor verwarming en koeling van het gebouw. Op die manier kan voldaan worden aan 72% van de totale energiebehoefte van het gebouw. In het bestaande gebouw gebruikt dit systeem koelbalken. In de nieuwe uitbreiding worden koelplafonds gebruikt. Gebouwautomatisatie en optimale daglichtregeling om de behoefte aan kunstlicht te beperken reduceert het energieverbruik nog verder. Deze inspanningen worden bekrachtigd door de BREEAM-beoordeling van het gebouw. BREEAM is een afkorting van Building Research Establishment Environmental Assessment, een internationale evaluatie en quotatie van het integrale duurzaamheidsprofiel voor gebouwen. Het nieuwe Havenhuis behaalt de score ‘Very Good’, de op één na hoogste score.
Oorspronkelijk werden de werken op 31,5 miljoen euro geraamd. In de gunningsopdracht werd dat bedrag al opgetrokken tot 49,9 miljoen euro en de uiteindelijke kostprijs zou rond de 55 miljoen euro liggen, maar zeker is dat niet omdat het Havenbedrijf in de clinch ligt met enkele van zijn aannemers.
Voor de restauratie van de voormalige brandweerkazerne kreeg het Havenbedrijf een subsidie van 2,6 miljoen euro van Onroerend Erfgoed. Twee keer per jaar wordt de glazen gevel onder handen genomen door de glazenwasser. Reiniging gebeurt met gerecupereerd regenwater. De factuur van de schoonmaak bedraagt ongeveer 25.000 euro op jaarbasis.
De realisatie van het nieuwe Havenhuis is het resultaat van het jarenlange en volgehouden samenwerk van heel wat partijen:
- Bouwheer = Havenbedrijf Antwerpen
- Ontwerpteam = THV Zaha Hadid Architects, Bureau Bouwtechniek, Studiebureau Mouton, Ingenium en het gespecialiseerde architectuurbureau Origin voor de restauratie
- Algemene aanneming = Interbuild nv
- Staalconstructie nieuwbouw = Victor Buyck Steel Construction nv
- Gevelconstructie nieuwbouw = Groven+ nv
- Restauratie = Renotec
- Buitenaanleg = Colas nv
- Akoestiek = Daidalos Peutz
- Brandveiligheid = FPC
Technische algemeenheden
- Oppervlakte ondergrondse parking = 8.000 m²
- Oppervlakte bestaand gebouw = 9.000 m²
- Oppervlakte nieuwbouw = 6.400 m²
- Oppervlakte buitenaanleg = 12.000 m²
- Gewicht atriumdak = 102 ton
- Gewicht 4 kolommen = 205 ton
- Gewicht stalen nieuwbouw = 1.500 ton
Benieuwd om te ontdekken hoe de bouwwerken verliepen en het eindresultaat er uit ziet? Klik dan hier voor een korte fotoreportage.